Nëse doni të lexoni tekstin në gjuhën shqipe, shtypni “Shqip” / За текстот на албански јазик кликнете „Shqip“
-
Регионот Шара – Кораб – Коритник е примамлива атракција за авантуристи и туристи. Луѓе доаѓаат, дишат чист воздух, пробуваат локално сирење. Некои се дојдени за да планинарат, други за да направат фотки за Фејсбук, трети сакаат да јаваат коњи од бачилата. Потоа сите си одат дома, а горе во височините остануваат сточарите. На сонце, ветер и студ. Често без мрежа и без интернет. Соочени се со разни проблеми, ценовни шокови, намален фонд на овци и млади овчари што им бегаат во странство, па и традицијата е ставена под знак прашалник. Затоа бараат одржливи модели за спас на овчарството, пренос на знаењa и користење на бенефитите од еколошкиот туризам.
„Овчарството нуди многу! Органско сирење, млеко, месо. Најважно е здравјето на луѓето што го консумираат сето ова. Но, овчарството уште некоја година ќе го снема“, вели Насер Џамаили, млад сточар од биофармата „1 Мај“ на Попова Шапка.
Био-фармата на Џемаили ја посетивме додека беше лето. Стигнавме со теренско возило, бидејќи нема шанси да се качи обична кола. Патот е „тумби-румби“, угорници меѓу живописни предели од најновиот македонски национален парк. Убавината на природата и пасиштата е како храна на сите сетила. Попатно нѐ следеа шарпланинци, симболот на Шара. Чувари се на овците, пријатели на луѓето што ја работат „1 Мај“.
Биофармата Џемаили ја води со своите пет браќа и еден братучед. Веќе четврта генерација се занимаваат со традиционално овчарство, само сега работи и рурален туризам, со цел паралелно да ја одржува и сточарската дејност. Па, освен што ги раководи овчарите, дневно организира тури со коњи и дегустација на автентични производи од „1 Мај“, прави резервации, има и група што ја комуницира преку „ВатсАп“. Но, некогаш и тоа оди тешко.
„Не доаѓаат да ги репарираат патиштата, сами го одржуваме. Имаме проблеми и со телефонската мрежа. Сме направиле неколку барања до А1, Т-Мобајл, до сите. Никој не доаѓа да види дали може да се спроведе. А, има многу случаи кога некому му паднал притисокот, но нема можеме да викнеме џип да го земе, или Прва помош. И за работниците е проблем. Имав еден случај пред една недела, замина зашто нема интернет. Вистина е досадно, мораш да гледаш нешто за да поминува времето“, забележува Џемаили.
Според Џемаили, технологијата оди напред, но државата не ги следи трендовите. Пример, специјални машини каде би се молзеле и по 30 овци одеднаш.
„Ако младите веќе доаѓаат овде на работа, не знаат ниту да молзат, мора да ги учиш од почеток. А тоа чини, зема време. Има и други работи што можат да ни помогнат. Како на пример соларни панели за производство на струја, помагала за правење сирење…“, посочува Џемаили.
Друг сточар што го сретнавме на Шара е Фуркан Ризванче од Гостивар. Тој заедно со мајка му, Акизе, присуствуваа на саем на сточари и организации во хотелот „Скардус“. На штанд нудеа бело овчо сирење, што е едно од најпопуларните производи на Балканот, присутно на трпезите од повеќето домаќинства. Мајката на Ризванче, зборувајќи за проблемите со кои се соочуваат даде одлично сумирање за тоа што ќе се случи доколку проблемите наскоро не се решат.
„Ако нема работници, ќе нема ни сточари, ќе нема ни овци, ако нема овци – ќе нема ниту сирење“, вели таа.
Таткото не беше со семејството Ризванче, бидејќи нема кој дома да ги чува овците.
![]()
Фуркан и Акизе Ризванче, фото: Радио МОФ
„Снемува работна сила. Ако не сме заедно фамилијарно, тешко е. Не ја сакаат оваа работа, бегаат по странство. Таму им оди подобро. Еве, продаваме сирење, но за стрижење овци не можеш да најдеш луѓе. По 100 денари бараат за овца, замисли. А, волната оди беспари. Порано беше 25-30 денари, ама волната се купуваше, сега волната ја фрламе“, посочува Фуркан Ризванче.
Руралниот географ Арта Старова објаснува дека слично како и другите овчарски производи, волната играла голема улога за локалните заедници во минатото. Волната се користела за производство на топла облека – чорапи, капи, панталони, како и ќебиња и теписи. Самиот материјал е погоден за терморегулација и овчарите понекогаш ја ставале волната директно на градите за да се заштитат од студот.
„Во средината на 20 век, текстилната индустрија започнува да користи други видови влакна и со тоа ја заменува волната. Поради намалената побарувачка, ова предизвикало пад на цената и вредноста на волната“, посочува Старова.
Таа за Радио МОФ вели дека обезвреднувањето на волната е само еден дел од проблемот, бидејќи за традиционалното овчарство треба да се гледа целата слика.
„Ако зборуваме културолошки, многу од младите сакаат да работат во град, не во планина. Кај нас е тоа проблем, но во Западна Европа сѐ повеќе млади се враќаат на старите времиња и сакаат да работат на фарми. На тоа треба да работиме – на заштита на сточарството и овчарството“, нагласува Старова.
На Шара и младите не ѝ се на број
Пределот на Шар Планина, генерално, ги губи младите жители. Споредено меѓу пописите од 2002 и 2021 година, се гледа забележителен пад на младото население меѓу 15 и 34 години. На врвот се општините Маврово-Ростуше и Врапчиште, а најмал пад има во градовите – Тетово и Гостивар.
![]()
Социо-економска студија за предлог заштитеното подрачје Национален парк Шар Планина, правена во 2020 година, покажа забележителен тренд на миграција на младите во странство. Од вкупно 150 испитаници од Шара, од кои 72 се занимаваат со земјоделство (растително производство) и 27 како сточари, дури 136 се изјасниле дека младите бираат да се иселуваат надвор од државата.
![]()
Извор: Социо-економска студија за предлог заштитеното подрачје Национален парк Шар Планина, 2020
„Кога младото население ќе започне да мигрира од своето родно место, тогаш стапката на репродукција на населението е негативно засегната“, се вели во студијата.
Според експертскиот тим, генерално миграцијата на пределите на Шара може да се разгледува од повеќе аспекти, надворешна или внатрешна, a најголем дел се должи на семејни причини, иако социо-економските причини стојат во позадина на миграцијата. Недостатокот од вработување или недоволниот приход се причини кои исто така ја поттикнуваат надворешната миграција. Кон ова, делува и долгиот период на економска стагнација на некои од локалните индустриски капацитети, како и силната конкуренција меѓу малите стопанства, следено со слабостите во локалната власт.
Оттука, ваквата ситуација, на индивидуално ниво, ја брише перцепцијата на младите за личната иднина и самостојност во локалната средина, особено што се соочени да живеат без можност за материјален прогрес.
„Образованите жители, особено млади лица со завршени најмалку додипломски студии и повисоки нивоа, ги напуштаат нивните родни места во потрага по подобри можности за вработување, носејќи го со себе целокупното знаење и интелектуален потенцијал кој би можел да се искористи за економски развој во нивните општини. Уште повеќе, ова не е привремена појава, туку тенденција во пораст, која воопшто не покажува знаци на стагнација“, се вели во студијата.
Фросина Пандурска Драмиќанин од Македонското еколошко друштво (МЕД) вели дека посебно работат на младите, бидејќи тие не се инспирирани да се занимаваат ниту со земјоделство, ниту со сточарство, едноставно сите сакаат да избегаат во Западна Европа и загрижувачки е тоа што за пет до десет години нема да имаме трасфер на знаење.
„Тука веќе не се работи дали младите сакаат да се занимаваат со овие традиционални практики, туку се работи дека ќе ги немаме старите за да го пренесат тоа знаење. Тука влегуваат најосновните работи од типот – како се прави сирење. Се губат оние автентични врски со традиционалните практики“, посочува Пандурска Драмиќанин.
Претседателот на Центарот за едукација и развој (ЦЕД), Метим Муареми, кој е дел од платформата „Пријателите на Шара“, ги охрабрува и другите организации да се фокусираат на младите. Тоа потоа да се пренесе како заеднички принцип низ цел регион Шара – Кораб – Коритник.
„Ние во проектот имаме вклучено волонтери, млади од училиштата кои ги идентификуваат овие проблеми, разговараа со фармерите и мислам дека треба ваков процес и понатаму. Младите да се соочуваат и да видат дека сточарството не е некое хоби за нив, туку ако вистински се занимаваат, можат да имаат економски бенефит, со што би придонеле не само за себе, туку и за цело општество“, вели Муареми.
Со Ибрахим Дехари, директорот на НП „Шар Планина“, се сретнавме на саемот во „Скардус“. И со Дехари позборувавме за недостатокот на млада работна сила меѓу сточарите, како и за немањето интернет и комуникациско поврзување. И тој бара младите да имаат подобра економска можност за продолжување на традицијата.
„Повеќе да им дадат плата за тие да седат. Младите бегаат не само од овчарството, бегаат и овие што студираат ИТ. Toa e европски и светски тренд, дека луѓето си заминуваат од Балканот во Европа, од Европа за Америка, па колку ќе можеме ние ќе допринесеме во Шара, да се развива, за тие да останат тука“, вели Дехари.
Има ли кој да го продолжи овчарството во Албанија и Косово?
Нашата потрага по млади овчари во регионот нѐ однесе во општина Мелан во Албанија. Високо на планината, каде се наоѓа бачилото „Хиноска“, го сретнавме Амри Фида, млад овчар со околу 300 овци. Покрај себе чуваше и четири овчарски кучиња. Слични беа како шарпланинците, големи по раст, исто така лојални на овчарите и овците. Имаат историска, но и практична вредност за овчарството.
„Откако знам за себе, отсекогаш сме имале кучиња. Ги чувал дедо ми, татко ми, сега и јас. Шарпланиските кучиња, без разлика што се испомешале малку, сепак ги чуваме. За мене се пријатели, верни и на овците. Цел живот се заштитници, а кога умираат – умираат покрај стадото“, раскажува Фида.
![]()
Амри Фида, фото: Радио МОФ
Тој е од селото Грева, а се грижи за бачилото заедно со семејство. Летно време напомош вика и по еден-двајца сезонски работници. За Фида овчарството е пасија, пренесена од неговото семејство, но сепак новите времиња бараат нови начини за тоа да опстојува.
Како млад овчар, проблем гледа во недоволните државни субвенции, недостатокот на патна структура и помодерна опрема. Дополнително, смета дека сегашните услови кои ги нудат бачилата, не ги задоволуваат потребите на туристите. Па така, руралниот туризам и покрај природните убавини не може да го постигне целосниот потенцијал.
Тој бара неговото место да биде што е можно почисто и поуредено. Истовремено, на сточарите да не се гледа како „на робови“.
„Државата не се интересира за нас, нив ги интересира да се збогатат сами. Се научиле ние да работиме, а нашиот добиток да го купат за џабе. Затоа бараме државата посериозно да пристапи. Барем да ни се покријат основните услови. Не може да ги покриеме трошоците. На пример, нафтата што сум ја набавил, не е доволно само за еден правец“, посочува Фида.
Во селото Заплужје во Косово, сточарот Шукри Муртезани на својата био-фарма чува над 50 крави, 500 овци и јагниња. Паралелно 18 години работи како професор и три години како директор во Медицинско училишта во Призрен, но заедничко со Фида е тоа што сточарството им е семејно наследство. Тој продава месо, млеко, и сирење. Неговите производи се еколошки, но поради економската состојба, луѓето не се секогаш во можност да плаќаат поскапо за производите на пазарот.
„Тука на Шар Планина зимата трае 6 месеци, за тоа време стоката е внатре во штала. Потребно е да ù се обезбеди храна, а цената на пченката е покачена многу, од 8,5 евра за 5 кг, денес е 20-23 евра за 5 кг, што значи дека овие високи трошоци ни прават проблеми“, забележува Муртезани.
Неговата фарма не се соочува со недостаток на работници, бидејќи имале поинаквиот пристап кон работниците.
„Ние како фарма, сме им плаќале осигурување, обезбедена храна и просечна плата, па сме имале успех, не сме имале криза. Но многу други фирми имаат сезонски работници, во зима ги отпуштаат, а кај нас работниците работаат и лето и зима. Инаку, ако би работеле само сезонски, би било проблематично“, објаснува сточарот.
„За некоја година можеби нема да гледате жива овца“
Сточарот од Косово се осврнува и на друг проблем – пад на бројот на стоката во регионот, па сѐ повеќе сточари стават клуч на своите фарми. Дополнително се и демографските движења село-град, немањето работна сила во земјоделството и сточарството.
За падот на сточниот фонд говори и Максим Хајрула од организацијата „Агро-Еко Дибра“, кој работи за развој на сточарството во Албанија. Пред три-четири децении бројот на стоката бил многу повисок, вели тој, додека земјоделските задруги имале поинаков формат и организација. Исто така, интересот за сточарството бил на позавидно ниво.
![]()
Максим Хајрула, фото: Радио МОФ
„Поаѓајќи од миграцијата, тешките услови, овие 20-30 години овчарството бележи страотен пад. Можам да кажам дека само во оваа област каде што сме, ако порано имало меѓу 1.000-3.000 овци, исто така и јагниња, сега има само едно стадо од 250-300 грла“, забележува Хајрула што го сретнавме во албанската општина Мелан.
И сточарот Насер Џемаили од Попова Шапка се жали дека овците ги снемува.
„Можеби државата не ја интересира, можеби не е интересна гранка. На државно ниво викаат дека има 600.000 овци. Но, за жал, не таа е бројка, можеби највеќе да има 150.000, ајде нека има 200.000. Можеби и не е ниту таа бројка, уште оди надолу. За некоја година можеби нема да гледате жива овца“, смета Џемаили.
Официјалните бројки го потврдуваат надолниот тренд за Албанија и С. Македонија.
Во С. Македонија, регистарот првично го води Агенцијата за храна и ветеринарство (АХВ). Но, Агенцијата не води одделна евиденција за бројот на овците, туку ги регистрира заедно со козите како „мали преживари“ во својот ветернинарно-информативен систем.
Од графиконот за изминатата деценија, се гледа дека во измината година имало 15,6 % помалку за разлика од 2012, а дури 20,4 % од 2016. Голем е падот на одгледувалишта, односно 40,4 % помалку во споредба со ситуацијата од пред 10 години.
![]()
Бројките од Државниот завод за статистика (ДЗС) се разликуваат од оние на Агенцијата, со тоа што ДЗС има евиденција и само за овци. Па, ги земавме предвид за да направиме споредба на ситуацијата во С. Македонија – Косово – Албанија.
Многу пасишта – многу проблеми
Намалувањето на работната сила, немањето млади овчари, предизвикува и опаѓање на добиточниот фонд, а тоа пак влијае на цел планински еко-систем. Тоа го забележивме и при нашето патување низ Шара – Кораб – Коритник. Цел регион е богат со пасишта, ама некои веќе се обраснати и зашумени.
Пасиштата директно се поврзани со овчарството и со подигнување околни бачила. Такво е на Насер Џемаили, кој тврди дека кога дошле го затекнале во катастрофална состојба. Немало услови за живот. Било покриено со лим, кревети на спрат, а одозгора најлон бидејќи течело од кровот. Но, неизвесно е зошто пак би инвестирале, ако не знаат дали наредната година пак би добиле дозвола.
„Репариравме малце. Направивме подобри услови, за спиење за работници, бидејќи веќе не седи никој, не може никој да живее на тој начин. Овие објекти не се наши, како фирма. Овие објекти се на државата, од ЈП за пасишта. Но, не даваат дозвола да се прави нешто, да се гради. Ни пречи договорот за користење на пасиштата. Не можеш да инвестираш, за една година ти е договорот. Како ќе инвестираш!? Не можеш да аплицираш на ниту една ИПАРД програма. Кога ќе аплицираш, веднаш се фаќаат на тоа дека имаш договор со ЈП за пасишта на една година, треба над 10 години“, забележува тој.
![]()
фото: Радио МОФ
Согласно важечките акти, ЈП за стопанисување со пасишта вели дека не постои поим „концесии“ туку доделување-давање на користење на пасишта во државна сопственост, а за објекти кои имало потреба да се поставуваат на пасиштата за чување, одгледување на добитокот, се давала согласност од претпријатието.
„Во моментов се врши привремено регулирање на правото на користење на пасиштата, како и се дозволува евентуално поставување на времен објект со издавање на документ во траење од 1 година односно за тековната година. Од причини – неспроведливост на дел од постапките за доделување на пасиштата во државна сопственост. Затоа во 2012 година е последниот јавен оглас објавен за доделување на користење на пасиштата“, одговара претпријатието.
Можност за склучување повеќегодишни договори постои, но треба нов закон за пасишта или измени и дополнувања на Законот за пасиштата, па користењето биде на важност од најмалку 15 години. Постапката за изменување на регулативата е „во тек“.
Од косовското Министерство за земјоделство и рурален развој, посочуваат дека користењето на пасиштата во Косово се врши според предвидени процедури и се плаќа годишен данок.
„Секоја фарма ги има дефинирано границите на пасиштето што ги користи. Од страна на земјоделците, пасиштата се користат како природни и нема податоци за промена на опфатот и интервенции во мелиорацијата на пасиштата. Во некои делови од пасиштата на Шара, за сточарски цели каде вегетацијата/пасиштата се од највисок ред, се користат и за косење, со цел да се обезбеди основа на обемна храна/сено за презимување“, велат од министерството.
Додека македонските сточари се жалат на едногодишните рокови, за ЈП пасишта, еден од најголемите проблеми е узурпацијата. Имено, тврдат тие, постојат површини по пасишта што се разоруваат и користат за одгледување други земјоделски култури – лозја, овоштарници, житни култури, тутун…
„Постојат и узурпации во поглед на изградба на објекти за домување-куќи и викендици, а потоа имаме информации дека се спроведуваат постапки за легализација на ваквите објекти. Узурпациите се присутни насекаде во државата и Шар Планина секако со својата атрактивност претставува поле за вакви активности. За спречување на ваквиот процес е потребно активно учество на сите субјекти кои на било кој начин се директно или индиректно засегнати од овие активности и доследно спроведување на законските прописи, како и применување на казнените законски одредби“, велат од ЈП за пасишта.
Проблем што се провлекува со години е и немањето регистар. Тој се’ уште не е изготвен, бидејќи според ЈП Пасишта се потребни сеопфатни дејности на терен и да се вклучат разни стручни лица – земјоделски инженери, геодети – што изискува големи финансии кои претпријатието ги нема.
„Во државата има околу 580.000 хектари под пасишта. Но, согласно случувањата на терен, закоравувањето на пасиштата, узурпациите, пренамените на земјиштето, пошумувањето, сигурно придонеле за намалување на површините под пасишта. Затоа следна активност би била изготвување документ со кој ќе се утврди постапката и процесот, финансиските импликации како и изворот на тие средства, што ќе овозможи изготвување на ваков регистар на пасишта“, потенцира претпријатието.
„Пасиштата се важни поради одржување на врските меѓу човекот и природата“
Даниела Јовановска од Институтот по биологија при Природно-математичкиот факултет на Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје правеше истражување меѓу 2018-2021 за пределите на Шара. Јовановска го интервјуирала и локалното население за тоа, според нив, кои се најголемите придобивки од пасиштата, што покриваат скоро 40% од планината.
![]()
Извор: Предели на Шара – пасишта, Д. Јовановска
„Планински пасишта се пример за улогата на човекот и човековите практики во формирање и одржување на карактерот на пределот. Планинските пасишта имаат секундарно потекло. Во овој дел на Балканскиот Полуостров тие потенцијално би биле распространети над 2.200 метри, но, како резултат на вековната традиција на напасување на бројни стада овци и крупен добиток, линијата на шумскиот појас била вештачки спуштена за околу 300-500 метри заради добивање пасишта за летно напасување на стоката, особено овци. Како резултат на минати и сегашни социо-економски и политички промени и процеси како и поради процесите и промените врзани со модерниот начин на живееење – традиционалното сточарење се напушта“, објаснува Јовановска.
Со постепено напуштање на овчарството постепено обраснуваат грмушки, што резултира со загуба на значајни површини под пасишта. Се менува и соодносот и типот на природните, материјалните, културно-историските и естетско-рекреативните придобивки кои пасиштата ги обезбедуваат за локалното население и посетителите.
![]()
Извор: Предели на Шара – пасишта, Д. Јовановска
„Токму затоа, одржувањето на традиционалните практики за напасување е исклучително важно, не само заради одржување на биолошката разновидност, туку и поради одржување на културно-историските асоцијации и врски меѓу човекот и природата, кои играат значајна улога во одржување на карактерот на пределите и креирање на идентитетот на локалното население (животната средина, верувања, преданија, практиките, чувство на припаѓање, традиции врзани со подготовка на храна итн)“, посочува Јовановска.
Што е со државната помош за сточарството?
За разлика од сточарите со кои разговаравме и се жалеа за мали субвенции и недоволна државна поддршка, институциите од регионот го тврдат спротивното.
Македонското Министерството за земјоделство, шумарство и водостопанство (МЗШВ) вели дека субвенциите секогаш биле главна тема. Наменети да бидат поддршка за земјоделците, но често во минатото токму субвенциите биле причина за незадоволсто. Токму затоа донеле нов, европски т.н. „decoupling“ модел, со кој фокусот се става на најзначајното стратешко производство.
Набројуваат дека предложиле зголемување на субвенциите за сточарите преку Програмата за финансиска поддршка или т.н. директни плаќања. Ја споменуваат и новата Интервентна програма, со фокус на сточарското производство, каде се јавува недостаток на млеко, млечни производи како и производство на месо.
„Ова се клучните измени во делот на сточарството, кои наскоро ќе влезат во финална фаза, а потоа новите програми ќе бидат доставени до Владата на усвојување, со што од следната година треба да почне примената на новиот модел“, наведуваат од министерството.
Поддршката за млади овчари велат дека е регулирана со „Млад земјоделец“, преку Мерка 112 за „Помош на млади земјоделци за започнување земјоделска дејност“, каде поддршката изнесува 10.000 евра по корисник. Исто така, преку Мерка 113 – „Поддршка за поттикнување на земјоделското производство” каде што максимална вредност на прифатливи трошоци е до 20.000 евра по корисник.
![]()
фото: Радио МОФ
Од МЗШВ посочуваат на мерката Рурална жена, каде аплицираат сточарки од рурални средини, на мерката за педигриран добиток, како и на мерките за модернизација.
„Модернизацијата на бачилата, особено снабдувањето на бачилата со електрична енергија, ќе овозможи и модернизација на производствениот процес за преработка на млекото во млечни производи. Со средства од Програмата за рурален развој во периодот од 2020 до 2022 година, беа набавени 125 фотоволтаични панели и истите се распределени на бачилата низ целата држава. Освен фотоволтаици, набавени се и 150 метални водопоила и распределени се на 83 локации на територијата на државата како и пластични црева за вода во должина од 190.000 метри за напојување на добитокот“, посочуваат од од Министерството.
Ресорното министерство од Косово вели дека развојните политики, согласно Стратегијата за земјоделство и рурален развој 2022 година, се насочени да обезбедат економска одржливост на фармите.
Според нив, тоа би се постигнало преку поддршка со директни плаќања/субвенции и поддршка за инвестиции во фарми преку Програмата за рурален развој / гаранти каде се овозможени инвестиции во штали, земјоделски машини и земјоделска инфраструктура.
„За одржлив развој на сточарскиот сектор и економијата на ресурсите во географскиот регион Шара, би било од голем интерес да има меѓувладина соработка помеѓу Косово, С. Македонија и Албанија, за подготовка и реализација на заеднички проекти во заштитата на биодиверзитетот и здравјето на животните, инвестициите во фармите и инфраструктурата и во промоцијата на руралниот туризам“, предложуваат од Министерството.
Во Албанија, тамошното Министерството за земјоделство и рурален развој вели дека постои мерка – „Инвестиции во физичките средства на земјоделските фарми“, а исто така споменуваат и поддршки преку национална шема за субвенции.
„Субвенции за подобрување на условите во штали за ситен добиток (реконструкција и опремување со фотоволтаични панели), во 80% од вкупната вредност на даночните фактури, но не повеќе од 200.000 леки (2.700 евра) по предмет. За машини и опрема за производство на традиционални производи од областа до 50% од вкупната вредност на даночните фактури, но не повеќе од 500.000 леки (4.200 евра) по предмет“, велат од албанското министерство.
Според нив, по стапка од 70% од каматната стапка, пет последователни години, има субвенции за кредити до 25 милиони леки (212.000 евра) кои се земаат за: складирање и преработка на земјоделски, сточарски, печурки и лековити растителни производи, и за земјоделски машини, агрегати и резервоар за ладење за млеко.
„За сертифицирани контејнери за транспорт на млеко од фарма до пунктови за собирање и преработка до 70% од вредноста по единица, но не повеќе од 2.500 леки (21 еврo) по единица“, посочуваат тие.
Европската комисија (ЕК) во своите извештаи во 2022, посочи одредени критики за трите земји во секторот земјоделство и рурален развој. За Албанија е нотирано дека продолжила симулации во агро-преработувачката индустрија, сепак овој сектор „има побарувачка за поголема буџетска поддршка и субвенции“. Извештајот покажува и „големи загуби во секторот земјоделство“, со намалување на вработеноста за 5,3%. Истовремено, посочено е земјата да ја зголеми администрацијата одговорна при поднесување релевантни мерки во рамки на ИПАРД III програмата.
И за делот за С. Македонија е нотирана потреба за дополнителна административна сила во оперативната структура ИПАРД и имплементација на ИПАРД III програмата, за целосно да се искористи достапниот фонд. Потоа, земјата да направи прогрес во преносот на регистарот на фарми и Системот за идентификација на земјишни парцели (ЛПИС) до Платежната агенција и да подготви Акционен план за спроведување на Националната стратегија за земјоделство и рурален развој за 2021-2027 година. Во однос на поврзувањето на податоците на Регистарот за фарми и идентификација на животни, направен е „ограничен напредок“.
За Косово од ЕК има препорака да провери колку се ефективни директните плаќања и руралните развојни програми, предвидени во финансиската рамка 2014-2020 година, како и да го усвои Законот за земјоделско земјиште и програмата за земјоделски и рурален развој 2022-2027 година. Треба да преземе итни и ефективни мерки за да се запре губењето на земјоделското земјиште, да спроведе регулатива за просторно планирање и развој на органско земјоделство. Според Комисијата, „земјоделството е погодено од доминацијата на малите фарми и фрагментираноста на обработливaта почва“.
(Вон)институционална одржливост и решенија
Сандра Вигар од ЕуроНатур, организација што работи на подигнување на традиционалното овчарство во регионот, смета дека треба да се делува пошироко, потемелно од стандардниот субвенциски систем во регионот. Фокусот го става на овчарите, како главна засегната страна за зачувување на пределите, важни за биодиверзитетот и неговата заштита.
„Бараме начини како да ги инволвираме. Дојдовме до заклучок дека треба диверзификација на заработката. Се обидуваме со проекти, на албанската страна, разговаравме со сточарите за можноста за продавање на производите директно, за поставување опрема на имотите за луѓе (посетители н.з.) да имаат пикници. Разговараме за воспоставување поразлична таргет група за продавање на нивните производи, па потоа со заработката да имаат и гостински соби, а истото го имаме зборувано и со македонски сточари. Кај нив фокусот е барање поинаков модел, поинакви производи, не само да се ослонуваат на сирење и млеко. Да, имаат овци, но не и доволно пари, па како да го промениме тоа? Се обидуваме да разбереме како можеме да бидеме од помош, навистина е тешко бидејќи истовремено се работи и за субвенциски систем кој е во лоша состојба“, посочува Вигар.
Субвенциите според сточарот Шукри Муртезани од Косово се потребни, но, вели тој, потребен е и свеж пристап. Да се поддржат оние што ја научиле дејноста, знаат да раководат со проекти и го познаваат пазарот. Тоа би било клучно за пренос на знаења од искусните кон младите сточари во Шара – Кораб – Коритник.
„Во време кога постоечките фирми доживуваат загуби, имаат криза и тие пропаѓаат, мислам дека еден млад фармер не може да почне свој бизнис. Но со поддршка на сегашните фармери, традиционални фармери, кои покажале волја за работа, и станале модел, со тоа идните генерации да ја гледаат оваа работа како можност да ја продолжат оваа професија“, посочува тој.
Наследството е важно и за Максим Хајрула од албанската организација „Агро-Еко Дибра“. Тие се обидуваат преку проекти да ги задржат младите, затоа работат со три различни бачила со млади овчари, за да се мисли и на т.н. еко-туризам. На едно од бачилата ќе бидат поставени соларни и фотоволтаични панели, па покрај покрај струја, туристите кои би преспивале би имале и топла вода.
„Мислам дека ќе има позитивно влијание и ќе служи како модел за другите сточари“, посочува Хајрула.
Истиот став го држи и Метим Муареми од македонскиот Центар едукација и развој (ЦЕД). Освен опремување, електрична енергија и опрема, споменува и потреба за поттикнување на цел еден синџир на луѓето што се занимаваат со сточарство, билки, планинарење, туризам. Особено што Шар Планина сега стана национален парк.
„Со тоа мислиме дека Шара ќе биде атрактивна дестинација за луѓето да дојдат да ја посетат, а со самото нивно доаѓање знаеме дека ќе се ангажираат луѓе дали за транспорт, дали за водичи низ Шара, дали за производство на некаква храна или акомодација, сето тоа е финансиски бенефит за регионот и населението што живее“, констатира Муареми.
Невладините организации и сточарите од регионот, по долги години, седнаа на заедничка маса. На масата има куп натрупани предизвици – застарена опрема и систем на субвенции, млади сточари што си одат и од регионот и од професијата, финансиска нестабилност во овчарството, проблеми со пасишта… Овие работи се преголем залак одеднаш, нема да се сменат преку ноќ, ама потребата за промени почнува во истиот момент кога се сфаќа дека е загрозено традиционалното овчарство и неговото позитивно влијание врз биодиверзитетот. Преку напасување, формирање врвици, создавање места за одмор и напојување, како и природно наѓубрување, овците создаваат различни живеалишта. Така озовможуваат основа за опстанок за многу животински и растителни видива. А, шумските подрачја, ледничките езера и пасиштата на Шара – Кораб – Коритник се дом на околу 150 ендемични видови. Така што, решенијата за овчарството треба да бидат спакувани во еколошки и одржлив пакет.
Автори: Бојан Шашевски, Ивана Смилевска
Монтажа на видеа: Емилија Петреска*Оваа содржина е овозможена од проектот „Одржлива иднина за регионот Шара-Кораб-Коритник“, финансиски поддржан од Германската федерална фондација за животна средина (DBU) и од добротворната фондација „Аге В. Јенсен“ (Aage V. Jensen).
-
Rajoni nuk i ka të gjitha delet në numër
Rajoni Sharr – Korab – Korritnik është një atraksion tundues për aventurierët dhe turistët. Njerëzit vijnë, marrin ajër të pastër, provojnë djathin vendas. Disa kanë ardhur për të ecur, të tjerë për të bërë foto për Facebook, të tjerë duan të kalërojnë kuajt e staneve. Pastaj të gjithë shkojnë në shtëpi, ndërsa barinjtë qëndrojnë sipër në lartësitë. Në diell, erë dhe të ftohtë. Shpesh pa rrjet dhe pa internet. Ata përballen me probleme të ndryshme, tronditje çmimesh, reduktim të numrit të deleve dhe barinj të rinj që ikin jashtë vendit, ndaj edhe tradita vihet në pikëpyetje. Kjo është arsyeja pse ata po kërkojnë modele të qëndrueshme për të shpëtuar blegtorinë, për të transferuar njohuri dhe për të përdorur përfitimet e turizmit ekologjik.
“Blegtoria ofron shumë! Djathë organik, qumësht, mish. Gjëja më e rëndësishme është shëndeti i njerëzve që e konsumojnë të gjithë këtë. Por blegtoria do të zhduket pas disa vitesh”, thotë Naser Xhemaili, blegtor i ri nga bio-ferma “1 Maji” në Kodrën e Diellit.
E vizituam bio-fermën e Xhemailit derisa ishte verë. Mbërritëm me një automjet terreni, sepse makinë e zakonshme nuk ka mundësi të ngjitet. Rruga është “gropa-gropa”, e përpjetë mes peizazheve piktoreske të parkut më të ri kombëtar maqedonas. Bukuria e natyrës dhe e kullotave është si ushqim për të gjitha shqisat. Gjatë rrugës na ndoqën qentë, simboli i Sharës. Ata janë rojtarë të deleve, miq të njerëzve që punojnë në “1 maj”.
Xhemaili drejton bio-fermën me pesë vëllezërit dhe një kushëri. Katër breza me radhë janë marrë me blegtori tradicionale, vetëm që tani po funksionon edhe turizmi rural, për të ruajtur njëkohësisht edhe veprimtarinë blegtorale. Epo, përveç që menaxhon barinjtë, ai organizon turne të përditshme me kuaj dhe degustim të produkteve autentike të “1 Maji-t”, bën rezervime dhe ka një grup me të cilin komunikon përmes WhatsApp. Por ndonjëherë edhe kjo shkon vështirë.
“Nuk vijnë të riparojnë rrugët, ne i mirëmbajmë vetë. Probleme kemi edhe me rrjetin telefonik. I kemi bërë disa kërkesa deri te A1, T-Mobile, deri te të gjithë. Askush nuk vjen për të parë nëse mund të realizohet. Ndërkaq nuk janë të pakta rastet kur dikujt i ka rënë tensioni, por nuk mund të thërrasim një xhip për ta marrë, as ndihmën e shpejtë. Është problem edhe për punëtorët. Kam pasur një rast para një jave, iku sepse nuk ka internet. Është vërtet mërzitshëm, duhet të shikosh diçka për të kaluar kohën”, thotë Xhemaili.
Sipas Xhemailit, teknologjia po ecën përpara, por shteti nuk ndjek trendet. Për shembull, makina speciale me të cilat do të mileshin 30 dele njëherësh.
“Nëse të rinjtë tashmë vijnë këtu për të punuar, nuk dinë as të mjelin, duhet t’i mësosh nga fillimi. Dhe kjo kushton, kërkon kohë. Ka gjëra të tjera që mund të na ndihmojnë. Si për shembull, panelet diellore për prodhimin e energjisë elektrike, mjete ndihmëse për prodhimin e djathit…”, thotë Xhemaili.
Një tjetër blegtor që takuam në Sharë është Furkan Rizvançe nga Gostivari. Ai, së bashku me nënën e tij, Akize, morën pjesë në një panair të blegtorëve dhe organizatave në hotel “Skardus”. Në stendë ata ofruan djathin e bardhë të deleve, i cili është një nga produktet më të njohura në Ballkan, i pranishëm në tavolinat e shumicës së familjeve. Nëna e Rizvançes, duke folur për problemet me të cilat ballafaqohen, ka bërë një përmbledhje të shkëlqyer se çfarë do të ndodhë nëse problemet nuk zgjidhen shpejt.
“Nëse nuk ka punëtorë, nuk do të ketë barinj, nuk do të ketë dele, nëse nuk ka dele – nuk do të ketë djathë,” thotë ajo.
Babai nuk ishte me familjen Rizvançe, sepse në shtëpi nuk ka njeri që të kujdeset për delet.
![]()
Furkan dhe Akize Rizvançe, foto: Radio MOF
“Fuqia punëtore po zhduket”. Nëse nuk jemi bashkë si familje, është e vështirë. Nuk e pëlqejnë këtë punë, ikin jashtë shtetit. Atje ju ec më mirë. Këtu shesim djathë, por nuk mund të gjesh njerëz që të qethin delet. Kërkojnë nga 100 denarë për një dele, imagjinoni. Ndërsa leshi shkon pa para. Dikur ka qenë 25-30 denarë, por leshi është blerë, tani leshin e hedhim”, tregon Furkan Rizvançe.
Gjeografi Rural Arta Starova shpjegon se njësoj si prodhimet e tjera të deleve, leshi ka luajtur një rol të madh për komunitetet lokale në të kaluarën. Leshi përdorej për të prodhuar veshje të ngrohta – çorape, kapele, pantallona, si dhe batanije dhe qilima. Vetë materiali është i përshtatshëm për termorregullim dhe ndonjëherë barinjtë e vendosin leshin direkt në gjoks për t’u mbrojtur nga i ftohti.
“Në mesin e shekullit të 20-të, industria e tekstilit filloi të përdorë lloje të tjera fijesh dhe në këtë mënyrë zëvendësoi leshin. Për shkak të uljes së kërkesës, kjo bëri që çmimi dhe vlera e leshit të bjerë” thotë Starova.
Ajo për Radio MOF thotë se zhvlerësimi i leshit është vetëm një pjesë e problemit, sepse e gjithë tabloja duhet parë për blegtorinë tradicionale.
“Nëse flasim kulturalisht, shumë nga të rinjtë duan të punojnë në qytet, jo në mal. Këtu tek ne kjo është problem, por në Evropën Perëndimore gjithnjë e më shumë të rinj po kthehen në kohët e vjetra dhe duan të punojnë në ferma. Duhet të punohet për këtë – në mbrojtjen e blegtorisë dhe profesionit të bariut”, thekson Starova.
Sharri, edhe të rinjtë nuk i ka në numër
Rajoni i Malit Sharr në përgjithësi po humbet banorë të rinj. Krahasuar mes regjistrimeve të vitit 2002 dhe 2021, vërehet një rënie e dukshme e popullsisë së re midis 15 dhe 34 vjeç. Në krye janë komunat Mavrovë-Rostushë dhe Vrapçisht, ndërsa rënien më të vogël e kanë qytetet Tetovë dhe Gostivar.
![]()
Studimi socio-ekonomik për propozimin për zonën e mbrojtur Parku Kombëtar Mali Sharr, i hartuar në vitin 2020, tregoi një trend të dukshëm të migrimit të të rinjve jashtë vendit. Nga gjithsej 150 të anketuar nga Sharri, nga të cilët 72 merren me bujqësi (prodhim bimor) dhe 27 si blegtorë, rreth 136 janë deklaruar se të rinjtë zgjedhin të largohen nga vendi.
![]()
Burimi: Studimi socio-ekonomik për propozim zonën e mbrojtur Parku Kombëtar Mali Sharr, 2020
“Kur popullata e re fillon të migrojë nga vendlindja e saj, atëherë shkalla e riprodhimit të popullsisë ndikohet negativisht”, thuhet në studim.
Sipas ekipit të ekspertëve, në përgjithësi, migrimi në rajonet e Sharrit mund të konsiderohet nga disa aspekte, të jashtme apo të brendshme, dhe pjesa më e madhe është për arsye familjare, megjithëse arsyet socio-ekonomike qëndrojnë si arsyet kryesore të migrimit. Mungesa e punësimit ose të ardhurat e pamjaftueshme gjithashtu janë arsyet që nxisin migrimin e jashtëm. Në këtë kontribuon edhe periudha e gjatë e stagnimit ekonomik të disa prej objekteve industriale vendase, si dhe konkurrenca e fortë mes ekonomive të vogla, pasuar nga dobësitë në pushtetin lokal.
Prandaj, kjo situatë, në nivel individual, fshin perceptimin e të rinjve për të ardhmen e tyre personale dhe pavarësinë në mjedisin lokal, aq më tepër që ata përballen të jetojnë pa mundësi për përparim material.
“Banorët e arsimuar, veçanërisht të rinjtë me të paktën diploma universitare dhe nivele më të larta, po largohen nga vendlindja e tyre në kërkim të mundësive më të mira punësimi, duke marrë me vete të gjitha njohuritë dhe potencialin intelektual që mund të përdoret për zhvillimin ekonomik në komunat e tyre. Për më tepër, ky nuk është një fenomen i përkohshëm, por një tendencë në rritje, që nuk tregon aspak shenja stagnimi”, thuhet në studim.
Frosina Pandurska Dramiqanin nga Shoqata Ekologjike e Maqedonisë (MED) thotë se po punojnë veçanërisht për të rinjtë, sepse ata nuk janë të frymëzuar të merren as me bujqësi e as me blegtori, thjesht të gjithë duan të ikin në Evropën Perëndimore dhe është shqetësuese që në pesë deri dhjetë vjet nuk do të kemi transferimin e njohurive.
“Nuk është më çështja nëse të rinjtë duan të angazhohen në këto praktika tradicionale, por bëhet fjalë se nuk do të kemi të moshuarit për t’i përcjellë ato njohuri. Këtu hyjnë gjërat më themelore si – mënyra si bëhet djathë. Ato lidhje autentike me praktikat tradicionale po humbasin”, thekson Pandurska Dramiqanin.
Kryetari i Qendrës për Edukim dhe Zhvillim (CED), Metim Muaremi, që është pjesë e platformës “Miqtë e Sharrit”, inkurajon organizatat e tjera që të fokusohen tek të rinjtë. Kjo më pas duhet të bartet si parim i përbashkët në të gjithë rajonin e Sharrit- Korabit – Koritnikut.
“Ne kemi përfshirë vullnetarë në projekt, të rinj nga shkollat që i identifikojnë këto probleme, kemi biseduar me fermerët dhe mendoj se kemi nevojë për një proces të tillë edhe në të ardhmen. Të rinjtë duhet të përballen dhe të shohin se blegtoria nuk është hobi për ta, por nëse realisht merren me këtë aktivitet mund të kenë një përfitim ekonomik, që do të kontribuonte jo vetëm për veten e tyre, por edhe për gjithë shoqërinë”, thotë Muaremi.
Me Ibrahim Deharin, drejtorin e PK “Mali Sharr”, jemi takuar në panairin në “Skardus”. Edhe me Deharin biseduam për mungesën e fuqisë punëtore të re në mesin e blegtorëve, si dhe mungesën e lidhjeve me internet dhe komunikim. Dhe ai kërkon që të rinjtë të kenë një mundësi më të mirë ekonomike për të vazhduar traditën.
“Duhet të paguhen më shumë që të mund të qëndrojnë këtu. Të rinjtë ikin jo vetëm nga blegtoria, por largohen ata që studiojnë TI. Është trend evropian dhe botëror, që njerëzit po largohen nga Ballkani për në Evropë, nga Evropa për në Amerikë, kështu që me aq sa kemi mundësi do të kontribuojmë Sharri të zhvillohet, që ata të qëndrojnë këtu”, thotë Dehari.
A ka njeri që të vazhdojë profesionin e bariut në Shqipëri dhe Kosovë?
Kërkimi ynë për barinj të rinj në rajon na çoi në komunën e Melanit në Shqipëri. Lart në mal, ku ndodhet stani “Hinoska”, etakuam Amri Fida, një bari i ri me rreth 300 dele. Ai mbante me vete edhe katër qen bariu. Ishin të ngjashëm me qenin e malit Sharr, të mëdhenj në shtat, gjithashtu besnikë ndaj barinjve dhe deleve. Kanë vlerë historike, por edhe praktike për barinjtë.
“Për aq kohë sa mbaj mend, ne kemi pasur gjithmonë qen. I mbante gjyshi im, babai dhe tani unë. Qentë e Sharrit, pavarësisht se janë përzier pak, sërish i mbajmë. Për mua janë miq, besnikë ndaj deleve. Janë mbrojtës gjithë jetën ndërsa kur vdesin – vdesin pranë tufës”, thotë Fida.
![]()
Amri Fida, foto: Radio MOF
Ai është nga fshati Grevë dhe kujdeset për stanin së bashku me familjen e tij. Në verë në ndihmë thërret një ose dy punëtorë sezonalë. Për Fidën, blegtoria është një pasion i trashëguar nga familja e tij, por kohën e fundit kërkojnë mënyra të reja për të mbijetuar.
Si bari i ri, problemin e sheh në subvencionet e pamjaftueshme të shtetit, mungesën e strukturës rrugore dhe pajisjeve më moderne. Gjithashtu, ai beson se kushtet aktuale që ofrojnë stanet nuk i plotësojnë nevojat e turistëve. Pra, pavarësisht bukurive natyrore, turizmi rural nuk mund të arrijë potencialin e tij të plotë.
Ai dëshiron që vendi i tij të jetë sa më i pastër dhe i rregullt. Në të njëjtën kohë, blegtorët nuk duhet të shihen si “skllevër”.
“Shteti nuk është i interesuar për ne, ata janë të interesuar të pasurohen. Janë mësuar të punojmë ne dhe të blejmë bagëtinë tonë për pak para. Prandaj kërkojmë që shteti të ketë një qasje më serioze. Të paktën kushtet elementare të na mbulohen. Ne nuk mund t’i mbulojmë shpenzimet. Për shembull, nafta që kam blerë nuk mjafton vetëm për një drejtim”, tregon Fida.
Në fshatin Zaplluzhje të Kosovës, bariu Shukri Murtezani mban mbi 50 lopë, 500 dele dhe qengja në biofermën e tij. Në të njëjtën kohë ai punoi 18 vjet si profesor dhe tre vjet si drejtor në Shkollën e Mjekësisë në Prizren, por e përbashkëta me Fidën është se blegtoria është trashëgimi e tyre familjare. Ai shet mish, qumësht dhe djathë. Produktet e tij janë ekologjike, por për shkak të situatës ekonomike, njerëzit nuk janë gjithmonë në gjendje të paguajnë më shtrenjtë për produktet në treg.
“Këtu në Malin Sharr dimri zgjat 6 muaj, kohë gjatë së cilës bagëtitë janë brenda në hambar. Duhet t’u sigurohet ushqimi, ndërsa çmimi i misrit është rritur shumë, nga 8,5 euro për 5 kg, sot është 20-23 euro për 5 kg, që do të thotë se këto shpenzime të larta po na bëjnë probleme”, thotë Murtezani.
Ferma e tij nuk përballet me mungesë punëtorësh sepse ata kishin një qasje të ndryshme ndaj punëtorëve.
“Ne si fermë u kemi paguar sigurime, u kemi siguruar ushqim dhe rrogë mesatare, kështu që kemi pasur sukses, nuk kemi pasur krizë. Por shumë firma të tjera kanë punëtorë sezonal, i pushojnë nga puna në dimër, ndërsa punëtorët tanë punojnë si verës ashtu edhe në dimër. Përndryshe, nëse do të punonim vetëm sezonalisht, do të ishte problematike”, shpjegon fermeri.
“Në një vit mund të mos shihni një dele të gjallë”
Bariu nga Kosova i referohet edhe një problemi tjetër – rënies së numrit të bagëtive në rajon, kështu që gjithnjë e më shumë blegtorë vendosin çelësin në fermat e tyre. Përveç kësaj, vërehen lëvizjet demografike rurale-urbane, mungesa e fuqisë punëtore në bujqësi dhe blegtori.
Për rënien e fondit të bagëtive flet edhe Maksim Hajrulla nga organizata “Agro-Eko Dibra”, e cili punon për zhvillimin e blegtorisë në Shqipëri. Tre-katër dekada më parë, numri i mallrave ishte shumë më i lartë, thotë ai, ndërsa kooperativat bujqësore kishin një format dhe organizim tjetër. Gjithashtu, interesimi për blegtorinë ishte në një nivel më të lakmueshëm.
![]()
Maksim Hajrulla, foto: Radio MOF
“Duke nisur nga shpërngulja, kushtet e vështira, këto 20-30 vite numri i barinjve ka pasur një rënie të tmerrshme. Mund të them se vetëm në këtë zonë ku jemi, nëse më parë kishte 1000-3000 dele, edhe qingja, tani ka vetëm një tufë prej 250-300 krerë”, thotë Hajrulla, të cilën e takuam në komunën shqiptare të Melanit.
Edhe bariu Naser Xhemaili nga Kodra e Diellit ankohet se dhëntë po zhduken.
“Ndoshta shtetit nuk i intereson, ndoshta nuk është një degë interesante. Në nivel shtetëror thonë se janë 600 mijë dele. Por, për fat të keq, ky nuk është numri, ndoshta maksimumi 150.000, ja të themi 200.000. Ndoshta nuk është as ky numër, shkon edhe më poshtë. Për ndonjë vit ndoshta nuk do të shihni dele të gjallë”, thotë Xhemaili.
Shifrat zyrtare konfirmojnë trendin rënës për Shqipërinë dhe. Maqedoninë e Veriut.
Në Maqedoninë e Veriut, regjistri fillimisht drejtohet nga Agjencia e Ushqimit dhe Veterinarisë (AUV). Megjithatë, Agjencia nuk mban evidenca të veçanta për numrin e deleve, por i regjistron ato së bashku me dhitë si “ripërtypës të vegjël” në sistemin e saj informativ- veterinar.
Nga grafiku i dekadës së kaluar, shihet se në vitin e kaluar ka pasur 15,6% më pak se në vitin 2012, madje 20,4% nga 2016. Ka një rënie të madhe të staneve, përkatësisht 40,4% më pak në krahasim me situatën e 10 viteve më parë.
![]()
Numrat nga Enti Shtetëror i Statistikave (ESHS) ndryshojnë nga ato të Agjencisë, në atë që ESHS=së, ka të dhëna vetëm për delet. Pra, ne i morëm parasysh për të krahasuar situatën në Maqedoninë e Veriut – Kosovë – Shqipëri.
Shumë kullota – shumë probleme
Reduktimi i fuqisë punëtore, mungesa e barinjve të rinj, shkakton edhe pakësimin e blegtorisë, ndërsa kjo ndikon në të gjithë ekosistemin malor. Këtë e vumë re gjatë udhëtimit tonë nëpër Sharr– Korab – Koritnik. I gjithë rajoni është i pasur me kullota, por disa tashmë janë të mbipopulluara dhe të pyllëzuara.
Kullotat janë të lidhura drejtpërdrejt me barinjtë dhe stanet përreth. I tillë është edhe stani i Naser Xhemailit, i cili pretendon se kur erdhën e gjetën në një gjendje katastrofike. Nuk ka pasur kushte për jetë. Ishte e mbuluar me llamarina, krevate marinari dhe najlon sipër sepse rridhte nga çatia. Por nuk është e sigurt pse të investojnë sërish, nëse nuk e dinë nëse do të marrin leje sërisht vitin e ardhshëm.
“Kemi riparuar pak. Kemi bërë kushte më të mira gjumi për punëtorët, sepse askush nuk qëndron më, askush nuk mund të jetojë kështu. Këto objekte nuk janë tonat, si firmë. Këto objekte janë të shtetit, nga NP për kullota. Por nuk japin leje për tu bërë diçka, për tu ndërtuar. Kontrata për shfrytëzimin e kullotave na shqetëson. Nuk mund të investosh, kontrata përfundon në një vit. Si do të investosh!? Nuk mund të aplikosh në asnjë program IPARD. Kur aplikon, të kapin menjëherë se ke kontratë me NP për kullota për një vit, duhet kontratë mbi 10 vjet”, thotë ai.
![]()
foto: Radio MOF
Sipas akteve në fuqi, NP për menaxhim me kullota thotë se nuk ka nocion “koncesione”, por dhënia e përdorimit të kullotave shtetërore ndërsa për objektet që duheshin vendosur në kullota për ruajtjen dhe rritjen e bagëtive, ka dhënë pëlqimin ndërmarrja.
“Aktualisht po bëhet rregullimi i përkohshëm i të drejtës së shfrytëzimit të kullotave, si dhe lejohet ngritja eventuale e një objekti të përkohshëm me lëshimin e një dokumenti në kohëzgjatje 1 vit, përkatësisht për vitin aktual. Për arsye – mos zbatim të një pjese të procedurave për ndarjen e kullotave në pronësi shtetërore. Prandaj në vitin 2012 është publikuar shpallja e fundit publike për ndarjen e shfrytëzimit të kullotave”, përgjigjet ndërmarrja.
Mundësia e lidhjes së kontratave shumëvjeçare ekziston, por nevojitet një ligj i ri për kullotat apo ndryshime në ligjin për kullotat, kështu që përdorimi duhet të jetë i vlefshëm së paku 15 vjet. Procedura për ndryshimin e rregullores është “në procedim”.
Nga Ministria e Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural, të Kosovës theksojnë se shfrytëzimi i kullotave në Kosovë bëhet sipas procedurave të përcaktuara dhe paguhet taksa vjetore.
“Çdo fermë ka përcaktuar kufijtë e kullotës që përdor. Nga fermerët, kullotat përdoren si natyrore dhe nuk ka të dhëna për ndryshime në përfshirjen dhe ndërhyrje në maliorizimin e kullotave. Në disa pjesë të kullotave të Sharrit, për qëllime blegtorale ku vegjetacioni/kullotat janë të rendit më të lartë, përdoren edhe për kositje, me qëllim që të sigurohet baza e foragjereve/sanës në sasi më të mëdha për dimërim”, thonë nga ministria.
Ndërsa blegtorët maqedonas ankohen për afatet njëvjeçare, për NP kullosa, një nga problemet më të mëdha është uzurpimi. Konkretisht, thonë ata, pas kullotave ka zona që shkatërrohen dhe përdoren për kultivimin e kulturave të tjera bujqësore – vreshta, pemishte, drithëra, duhan…
“Uzurpime ka edhe për ndërtimin e objekteve banesore – shtëpive për banim dhe shtëpive të pushimit dhe më pas kemi informacione se po zbatohen procedurat për legalizimin e objekteve të tilla. Uzurpimet janë prezente kudo në vend dhe në Malin Sharr sigurisht me atraktivitetin e saj paraqet fushë për aktivitete të tilla. Për parandalimin e këtij procesi, kërkohet pjesëmarrja aktive e të gjitha subjekteve që në çfarëdo mënyre preken drejtpërdrejt ose indirekt nga këto aktivitete dhe zbatimi konsekuent i rregulloreve ligjore, si dhe zbatimi i dispozitave ligjore penale”, thonë nga NP për kullotat.
Një problem që vazhdon prej vitesh është mungesa e regjistrit. Ende nuk është përgatitur, sepse sipas NP Kullotat duhen aktivitete gjithëpërfshirëse në terren dhe duhet të përfshihen ekspertë të ndryshëm – inxhinierë bujqësorë, topografë – gjë që kërkon financa të mëdha, të cilat ndërmarrja nuk i ka.
“Në shtet janë rreth 580 mijë hektarë nën kullota. Por, sipas zhvillimeve në terren, forcimi i kullotave, uzurpimet, shndërrimi i tokave, pyllëzimi sigurisht që kanë ndikuar në uljen e sipërfaqeve me kullota. Prandaj, aktiviteti i radhës do të ishte përgatitja e një dokumenti që do të përcaktojë procedurën dhe procesin, implikimet financiare si dhe burimin e atyre mjeteve financiare, që do të mundësojë përgatitjen e një regjistri të tillë të kullotave”, thekson ndërmarrja.
“Kullotat janë të rëndësishme për ruajtjen e lidhjeve midis njeriut dhe natyrës”
Daniella Jovanovska nga Instituti i Biologjisë pranë Fakultetit Matematikor – Shkencor të Universitetit “Shën Kirili dhe Metodij” në Shkup ka kryer hulumtime në periudhën 2018-2021 për pjesët e Malit Sharr. Jovanovska ka intervistuar edhe popullatën lokale, sipas tyre, cilat janë përfitimet më të mëdha nga kullotat, të cilat mbulojnë pothuajse 40% të malit.
![]()
Burimi: Tokat e Sharrit – kullota, D. Jovanovska
“Kullotat malore janë shembull për rolin e njeriut dhe praktikave njerëzore në formimin dhe ruajtjen e karakterit të peizazhit. Kullotat malore kanë origjinë dytësore. Në këtë pjesë të Gadishullit Ballkanik, ato potencialisht do të shtriheshin mbi 2200 metra, por, si rezultat i traditës shekullore të kullotjes së tufave të shumta të deleve dhe gjedhëve, vija e brezit pyjor u ul artificialisht me rreth 300- 500 metra për të përftuar kullota verore, kullotje të bagëtive, sidomos të deleve. Si rezultat i ndryshimeve dhe proceseve socio-ekonomike dhe politike në të kaluarën dhe të tashme, si dhe për shkak të proceseve dhe ndryshimeve të lidhura me mënyrën moderne të jetesës, blegtoria tradicionale po braktiset”, shpjegon Jovanovska.
Me braktisjen graduale të blegtorisë, shkurret rriten gradualisht, gjë që rezulton në humbjen e sipërfaqeve të konsiderueshme nën kullota. Gjithashtu po ndryshon edhe raporti dhe lloji i përfitimeve natyrore, materiale, kulturore-historike dhe estetike-rekreative që kullotat ofrojnë për popullsinë vendase dhe vizitorët.
![]()
Burimi: Tokat e Sharrit – kullota, D. Jovanovska
“Kjo është arsyeja pse ruajtja e praktikave tradicionale të kullotjes është jashtëzakonisht e rëndësishme, jo vetëm për ruajtjen e diversitetit biologjik, por edhe për ruajtjen e lidhjeve kulturore-historike dhe lidhjet midis njeriut dhe natyrës, të cilat luajnë një rol të rëndësishëm në mirëmbajtjen e karakterit të peizazheve dhe krijimin e identitetit të popullatës lokale (mjedisi jetësor, besimet, traditat, praktikat, ndjenja e përkatësisë, traditat lidhur me përgatitjen e ushqimit etj.)”, thekson Jovanovska.
Çfarë ndodh me ndihmën shtetërore për blegtorinë?
Për dallim nga blegtorët me të cilët biseduam, të cilët ankoheshin për subvencione të vogla dhe mbështetje të pamjaftueshme shtetërore, institucionet nga rajoni pohojnë të kundërtën.
Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Ekonomisë Ujore (MBPEU) e Maqedonisë, thotë se subvencionet kanë qenë gjithmonë çështje kryesore. Janë të dedikuara të jenë një mbështetje për fermerët, por shpesh herë në të kaluarën subvencionet kanë qenë shkak për pakënaqësi. Pikërisht prandaj u miratua model i ri evropian i quajtur “decoupling, me të cilin fokusi është vendosur në prodhimin më të rëndësishëm strategjik.
Shënojnë se kanë propozuar rritje të subvencioneve për blegtorët përmes Programit për Mbështetje Financiare apo të ashtuquajtura pagesa direkte. Përmendin edhe Programin e ri Intervenues, me fokus prodhimin blegtoral, ku paraqitet mungesa e qumështit, prodhimet e qumështit dhe mishit.
“Këto janë ndryshimet kryesore në pjesën e blegtorisë, të cilat së shpejti do të hyjë në fazën përfundimtare dhe më pas do t’i dorëzohen për miratim Qeverisë programet e reja, me të cilat vitin e ardhshëm duhet të fillojë aplikimi i modelit të ri”, thonë nga ministria.
Ata thonë se mbështetja për barinjtë e rinj rregullohet me “Fermeri i Ri”, përmes Masës 112 për “Ndihmë për fermerët e rinj për fillimin e aktivitetit bujqësor”, ku mbështetja është 10 mijë euro për përfitues. Gjithashtu, përmes Masës 113 – “Mbështetje për nxitjen e prodhimit bujqësor” ku vlera maksimale e shpenzimeve të pranueshme është deri në 20 000 euro për përfitues.
![]()
foto: Radio MOF
Nga MBPEU-së, i referohen masës Gruaja Rurale, ku aplikojnë blegtore nga zonat rurale, masën për Blegtori me pedigre, si dhe masat për modernizim.
“Modernizimi i staneve, veçanërisht furnizimi i staneve me energji elektrike, do të mundësojë edhe modernizimin e procesit të prodhimit për përpunimin e qumështit në produkte të qumështit. Me mjete nga Programi për Zhvillim Rural në periudhën 2020-2022 janë blerë 125 panele fotovoltaike të cilat janë shpërndarë nëpër stanet në mbarë vendin. Përveç fotovoltaikëve, janë blerë 150 bidona metalikë dhe janë shpërndarë në 83 lokacione në territorin e shtetit, si dhe zorrë plastike të ujit në gjatësi prej 190 mijë metrash për ujë për bagëtitë”, theksojnë nga Ministria.
Ministria përkatëse nga Kosova thotë se politikat zhvillimore, sipas Strategjisë për Bujqësi dhe Zhvillim Rural 2022, kanë për qëllim sigurimin e qëndrueshmërisë ekonomike të fermave.
Sipas tyre, kjo do të arrihej përmes mbështetjes me pagesa/subvencione direkte dhe mbështetje për investime në ferma përmes Programit për Zhvillim Rural/granteve ku mundësohen investime në stalla, makineri bujqësore dhe infrastrukturë bujqësore.
“Për zhvillimin e qëndrueshëm të sektorit të blegtorisë dhe ekonomisë së resurseve në rajonin gjeografik të Sharrit, do të ishte me interes të madh bashkëpunimi ndërqeveritar ndërmjet Kosovës, Maqedonisë së Veriut dhe Shqipërisë, për përgatitjen dhe realizimin e projekteve të përbashkëta në mbrojtjen e biodiversitetit dhe shëndetit të kafshëve, investime në ferma dhe infrastrukturë dhe në promovimin e turizmit rural”, propozojnë nga Ministria.
Në Shqipëri, Ministria e Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural thotë se ka një masë – “Investime në mjetet fizike të fermave bujqësore”, gjithashtu përmend edhe mbështetjen përmes një skeme kombëtare të subvencionimit.
“Subvencione për përmirësimin e kushteve në stalla për bagëtinë e vogël (rikonstruksion dhe pajisje me panele fotovoltaike), në 80% të vlerës totale të faturave tatimore, por jo më shumë se 200.000 lekë (2.700 euro) për artikull. Për makineritë dhe pajisjet e prodhimit të produkteve tradicionale nga zona deri në 50% të vlerës totale të faturave tatimore, por jo më shumë se 500 000 lekë (4 200 euro) për artikull”, thonë nga ministria shqiptare.
Sipas tyre, në shkallën 70% të interesit, për pesë vite radhazi, ka subvencione për kredi deri në 25 milionë lekë (212 mijë euro) të cilat merren për: magazinimin dhe përpunimin e produkteve bujqësore, blegtorale, kërpudha dhe produkte bimore mjekësore, dhe për makineri bujqësore, agregate dhe rezervuar ftohës për qumësht.
“Për kontejnerët e certifikuar për transportimin e qumështit nga ferma në pikat e grumbullimit dhe përpunimit deri në 70% të vlerës për njësi, por jo më shumë se 2.500 lekë (21 euro) për njësi”, theksojnë ata.
Komisioni Evropian (KE) në raportet për vitin 2022, ka theksuar kritika të caktuara për të tre vendet në sektorin e bujqësisë dhe zhvillimit rural. Për Shqipërinë është shënuar se simulimet vazhduan në industrinë agro-përpunuese, megjithatë ky sektor “ka kërkesë për mbështetje dhe subvencione më të mëdha buxhetore”. Raporti tregon edhe “humbje të mëdha në sektorin e bujqësisë”, me një rënie prej 5,3% të punësimit. Në të njëjtën kohë, sugjerohet që vendi të rrisë administratën përgjegjëse për paraqitjen e masave përkatëse në kuadër të programit IPARD III.
Dhe për pjesën për Maqedoninë e Veriut është theksuar nevoja për fuqi shtesë administrative në strukturën operacionale IPARD dhe zbatimin e programit IPARD III, me qëllim shfrytëzimin e plotë të fondit në dispozicion. Më pas, vendi duhet të bëjë progres në transferimin e regjistrit të fermave dhe Sistemit për Identifikimin e Parcelave të Tokës (LPIS) në Agjencinë pagesore dhe të përgatisë Plan Veprimi për zbatimin e Strategjisë Kombëtare për Bujqësi dhe Zhvillim Rural për 2021-2027. Është bërë “progres i kufizuar” në lidhjen e të dhënave të Regjistrit të fermave dhe identifikimit të kafshëve.
Për Kosovën nga KE-ja, ka rekomandim të kontrollojë se sa efektive janë pagesat direkte dhe programet e zhvillimit rural, të parashikuara në kornizën financiare 2014-2020, si dhe të miratohet Ligji për tokën bujqësore dhe programin për zhvillim bujqësor dhe rural 2022-2027. Duhet të marrë masa të menjëhershme dhe efektive për të ndalur humbjen e tokës bujqësore, zbatimin e rregulloreve për planifikim hapësinor dhe zhvillimin e bujqësisë organike. Sipas Komisionit, “bujqësia është prekur nga dominimi i fermave të vogla dhe copëzimi i tokës së punueshme”.
Qëndrueshmëria (jashtë) institucionale dhe zgjidhjet
Sandra Vigar nga EuroNature, organizatë që punon për rritjen e blegtorisë tradicional në rajon, beson se është e nevojshme të veprohet më gjerësisht, më thellësisht se sistemi standard i subvencioneve në rajon. Fokusin e vë te barinjtë, si palët kryesore të interesit për ruajtjen e peizazheve, të rëndësishme për biodiversitetin dhe mbrojtjen e tij.
“Kërkojmë mënyra për t’i përfshirë. Arritëm në përfundimin se kemi nevojë për diversifikim të fitimeve. Po përpiqemi me projekte, nga pala shqiptare, kemi biseduar me barinjtë për mundësinë e shitjes së produkteve direkt, për vendosjen e pajisjeve në prona që njerëzit (vizitorët) të kenë piknike. Bëhet fjalë për krijimin e një target grupi tjetër për shitjen e produkteve të tyre, të fitojnë, të kenë dhoma për mysafirë, dhe për të njëjtën gjë kemi biseduar edhe me barinjtë maqedonas. Fokusi i tyre është të kërkojnë një model tjetër, produkte të ndryshme, jo vetëm duke u mbështetur te djathi dhe qumështi. Po, kanë dele, por jo mjaftueshëm para, kështu që si ta ndryshojmë këtë? Po mundohemi të kuptojmë se si mund të ndihmojmë, është vërtet e vështirë sepse në të njëjtën kohë kemi të bëjmë me një sistem subvencionimi që është në gjendje të keqe”, thekson Vigar.
Subvencionet, sipas blegtorit Shukri Murtezani nga Kosova, janë të nevojshme, por, thotë ai, duhet edhe një qasje e re. Për të mbështetur ata që kanë mësuar veprimtarinë, dinë të menaxhojnë me projekte dhe e njohin tregun. Kjo do të ishte vendimtare për transferimin e njohurive nga barinjtë me përvojë te barinjtë e rinj në Sharr – Korab – Koritnik.
“Në një kohë kur firmat ekzistuese kanë humbje, kanë krizë dhe dështojnë, mendoj se një fermer i ri nuk mund të fillojë biznesin e tij. Por me mbështetjen e fermerëve aktualë, fermerëve tradicionalë, të cilët kanë treguar vullnet për punë, dhe janë bërë model, që brezat e ardhshëm ta shohin këtë punë si një mundësi për të vazhduar këtë profesion”, thekson ai.
Trashëgimia është gjithashtu e rëndësishme për Maksm Hajrulla nga organizata shqiptare “Agro-Eko Dibra”. Ata përpiqen t’i mbajnë të rinjtë përmes projekteve, prandaj punojnë me tre stane të ndryshme me barinj të rinj, për të menduar edhe për eko-turizmin. Në njërën prej staneve do të vendosen panele diellore dhe fotovoltaike, kështu që përveç rrymës, turistët që do të flinin aty do të kishin edhe ujë të ngrohtë.
“Unë mendoj se do të ketë një ndikim pozitiv dhe do të shërbejë si model për barinjtë e tjerë,” thekson Hajrulla.
I të njëjtit mendim është edhe Metim Muaremi nga Qendra Maqedonase për Edukim dhe Zhvillim (CED). Përveç pajisjes, rrymës dhe pajimeve të tjera, ai përmend edhe nevojën për të inkurajuar një zinxhir të tërë njerëzish që merren me blegtori, bime mjekësore, alpinizëm, turizëm. Aq më tepër që Mali i Sharrit tani është bërë park kombëtar.
“Me këtë nënkuptojmë se Sharri do të jetë një destinacion atraktiv për njerëzit që të vijnë dhe ta vizitojnë, ndërsa me ardhjen e tyre ne e dimë se do të angazhohen njerës qoftë për transport, qoftë për guidë nëpër Sharr, qoftë për prodhimin e ndonjë lloj ushqimi apo akomodim, e gjithë kjo është përfitim financiar për rajonin dhe popullsinë që jeton atje”, konstaton Muaremi.
Organizatat joqeveritare dhe blegtorët nga rajoni, pas shumë vitesh u ulën në një tryezë të përbashkët. Ka një mori sfidash të grumbulluara në tavolinë – pajisjet e vjetruara dhe sistemi i subvencioneve, barinjtë e rinj që po largohen si nga rajoni ashtu edhe nga profesioni, paqëndrueshmëria financiare në blegtori, problemet me kullotat… Këto gjëra janë një kafshatë shumë e madhe, nuk do të ndryshojnë brenda natës, por nevoja për ndryshim fillon në të njëjtin moment kur kuptohet se kërcënohet profesioni tradicional i barinjve dhe ndikimi i tij pozitiv mbi biodiversitetin. Nëpërmjet kullotjes, formimit të kordave, krijimit të vendeve të pushimit dhe furnizimit me ujë, si dhe plehërimit natyror, delet krijojnë habitate të ndryshme. Kështu, mundësojnë një bazë për mbijetesë për shumë lloje të kafshëve dhe bimëve. Ndërkaq, zonat pyjore, liqenet akullnajore dhe kullotat e Sharrit – Korabit – Koritnikut janë shtëpia e rreth 150 specieve endemike. Si rrjedhojë, zgjidhjet për rritjen e deleve duhet të paketohen në një paketë ekologjike dhe të qëndrueshme.
Autorë: Bojan Shashevski, Ivana Smilevska
Editimi i videove: Emilija Petreska*Kjo përmbajtje u mundësua nga projekti “E ardhmja e qëndrueshme për rajonin Sharr-Korab-Koritnik”, i mbështetur financiarisht nga Fondacioni Federal Gjerman i Mjedisit (DBU) dhe fondacioni bamirës “Age V. Jensen” (Aage V. Jensen).
